VỀ MIỀN TÂY NGHE ĐỜN CA TÀI TỬ

Thứ sáu - 26/08/2022 05:20

Tạp bút của Lâm Hùng

“Miền tây xanh sắc mây trời
Phù sa nước nổi người ơi tìm về
Với màu điên điển say mê
Vàng trong ánh mắt vỗ về bước chân”

Mảnh đất miền Tây từ lâu đã nổi tiếng với sông ngòi chằng chịt, với mùa nước nổi đã trở thành đặc sản, hay đơn giản miền Tây là vựa lúa của cả nước. Bên cạnh đó, người ta cũng không quên những giai điệu làm nên văn hóa một vùng đất ở cực Nam tổ quốc - đờn ca tài tử.

Người ta bảo nhau rằng, về thăm miền Tây mà không đi nghe ca vọng cổ hay đờn ca tài tử thì xem như uổng phí một chuyến đi. Thật vậy, đờn ca tài tử là một trong những nét văn hóa đặc sắc của miền Tây Nam Bộ - mảnh đất mang đậm dấu ấn văn hóa sông nước.

Nếu chợ nổi là nơi buôn bán, tạo ra của cải vật chất thì đờn ca tài tử, vọng cổ là điều nuôi dưỡng tâm hồn của con người miệt vườn sông nước. Nét văn hóa ấy đã trở thành một món ăn tinh thần không thể thiếu được trong lòng người bản xứ.

Chiều chiều khi con nước lên, trẻ nhỏ ra sau nhà đùa nghịch, tắm táp ở dòng sông mát rượi. Những cô gái quê đằm thắm lo dọn dẹp bữa cơm chiều. Những người đàn ông tranh thủ bày bữa nhậu chiều quê, trước sông nước mênh mang lấy hơi ca vài câu vọng cổ, nghe thiệt mùi mẫn, không say không về…

don ca tai tu nam bo net dep van hoa mien tay 5 1

Cũng như những làn điệu dân ca của các vùng miền khắp nơi trên Tổ Quốc, cái hay của vọng cổ thật khó để diễn đạt bằng lời. Không biết dùng ngôn từ gì để miêu tả được cái chất ngọt, men say trong những câu vọng cổ chứa đựng biết bao nghĩa tình sâu nặng. Chỉ có ai may mắn được mắt thấy tai nghe, mới có thể cảm hết được điệu ca sâu lắng ấy!

Nếu miền Bắc nổi tiếng với chèo, miền Trung nổi tiếng với bài chòi, hát bội, hò, ví dặm… thì miền Nam nổi tiếng với đờn ca tài tử.

Nói theo sách vở thì Đờn ca tài tử Nam bộ là một dòng nhạc dân tộc của Việt Nam đã hình thành và phát triển từ cuối thế kỉ 19, bắt nguồn từ nhạc lễ, Nhã nhạc cung đình Huế và văn học dân gian. Đờn ca tài tử là loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng của vùng Nam Bộ.

Nguồn gốc của nhạc tài tử là ca Huế, pha lẫn âm nhạc từ các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi.Có lẽ nguồn gốc của những bài nhạc này là từ khi những bước chân của những người đi khai hoang mở cõi.Những lúc chiều về nhớ cố hương, ông cha ta đã mượn lời ca tiếng hát để nói lên nổi lòng của mình.Do đó, khi nghe những giai điệu này bạn sẽ thấy được những hơi hớm của xứ Quảng miền Trung, cũng như giai điệu rộn ràng của xứ Bắc.Nếu như nhã nhạc cung đình Huế mang đầy tính trang nghiêm thường biểu diễn cho bậc vua chúa, quý tộc xem thì đờn ca tài tử lại hướng vào tầng lớp bình dân cho nên loại nhạc này mang đậm tính cách giải trí vui chơi chứ không thuộc loại nhạc lễ.

Đờn ca tài tử là nghệ thuật của đàn và ca, do những người bình dân, thanh niên nam nữ nông thôn Nam Bộ hát ca sau những giờ lao động. Đờn ca tài tử xuất hiện hơn 100 năm trước, là loại hình diễn tấu có ban nhạc gồm 4 loại là đàn kìm, đàn cò, đàn tranh và đàn bầu (gọi là tứ tuyệt), sau này, có cách tân bằng cách thay thế độc huyền cầm bằng cây guitar phím lõm. Những người tham gia đờn ca tài tử phần nhiều là bạn bè, chòm xóm với nhau. Họ tập trung lại để cùng chia sẻ thú vui tao nhã nên thường không câu nệ về trang phục. Đôi khi trong một cuộc vui sau giờ lao động mệt nhọc,chỉ cần vài ba người thêm chai rượu đế và cây ghita phím lõm là đã có thể thành một ban nhạc vừa có người đàn người ca.

Đến với miền Tây sông nước mùa nước nổi, sau khi thăm thú vườn cây ăn trái, ghé và mua sắm ở các khu chợ Nổi, du khách phải đi nghe vài bản tài tử thì mới gọi là trọn vẹn chuyến tham quan. Có người trước đây từng nghe qua trên truyền hình và yêu thích, cũng có người không mấy “mặn mà”… Thế nhưng, nếu bạn một lần được nghe những nghệ sĩ chân đất ở nơi đây ca thì mới thấy nó thật tuyệt vời.

Những quán ca nhạc tài tử nằm khép mình trầm lặng ở vẫn được du khách thường xuyên tìm đến thưởng thức. Sân khấu giản dị, bàn ghế đơn sơ nhưng đủ ấm lòng du khách đường xa. Câu vọng cổ ngân lên là bóng hình miền quê được tái hiện trên môi người nghệ sĩ…

Thú chơi đờn ca tài tử còn vì phong cảnh hữu tình, gợi cảm, gần với thiên nhiên. Các ban ca nhạc tài tử cũng thích chơi giữa cảnh trời trăng mây nước. Có thể ở gò đất cao cạnh ao làng hay trên chiếc thuyền trôi xuôi êm ả… Tất cả như nền nhạc đệm làm tăng vẻ hữu tình cho buổi đờn ca tài tử.

Có những đoạn nổi tiếng quen thuộc trong những vở cải lương thường phát trên truyền hình, cũng có những bản du khách mới được nghe lần đầu mà thấy xuyến xao đến lạ! Ở những quán ca ấy, người ta còn đưa cho khách một cuốn sổ có ghi lời của những bài vọng cổ, để họ có dịp được thử sức “thể hiện” với loại hình nghệ thuật thú vị này.

Tiếng ghita phím lõm, cùng đàn nguyệt, đàn bầu, đàn cò… đã nâng lời ca lên và dẫn dắt vào lòng người. Những cung đàn lúc réo rắt, lúc khoan lơi, lúc lại trải dài mênh mang, lênh đênh như chính miền quê sông nước...

Cái cảm xúc khó tả khi nghe mấy câu vọng cổ này cũng thấy thời gian như ngưng đọng:
"Hò...ơ...chiếu Cà Mau nhuộm màu tươi thắm
Công tôi cực lắm mưa nắng dãi dầu
Chiếu này tôi chẳng bán đâu
Tìm cô không gặp tôi gối đầu mỗi đêm".

Lời ca điệu hát là tâm hồn của người sáng tạo ra nó. Du khách đến miền tây nghe điệu ca vọng cổ là đã tiến gần thêm một bước với cuộc sống người dân nơi đây.

Về miền Tây, có dịp xuôi thuyền dọc theo sông Tiền, sông Hậu vào những đêm trăng sáng bắt gặp những ghe thương hồ (thương hồ là những người buôn bán trên sông bằng ghe thuyền) bạn sẽ hiểu hơn nhiều vì sao mà người miền Tây lại thích đờn ca tài tử và cải lương đến vậy.Đôi khi năm ba ghe đậu lại, rồi đó họ ngồi tâm tình với nhau. Có người tận miệt U Minh Cà Mau, người Kiên Giang, An Giang, Đồng Tháp...họ gặp nhau trên sông nước, ngồi lại hàn huyên kể chuyện đời mình và lấy lời ca tiếng hát để xua đi cái cực nhọc hàng ngày. Cứ thế tiếng hát, tiếng đàn vang lên nhộn nhịp cả một đoạn sông, phá tan sự tĩnh lặng của trời đêm phương Nam.

Cái khối tình quê mộc mạc, chân chất, phóng khoáng và rất đỗi nên thơ như được chưng cất trong mỗi bản nhạc, khiến người ta quyến luyến không nỡ rời xa, giống như bao nổi niềm nhớ quê được gửi qua câu hát.

Người được xem là ông tổ của đờn ca tài tử là nhạc sĩ Cao Văn Lầu nổi tiếng với Dạ cổ hoài lang (có nghĩa là nghe tiếng trống đêm nhớ chồng). Bản nhạc này đã có 100 năm tuổi. Nguyên thủy bài Dạ cổ hoài lang gồm có 20 câu, mỗi câu có hai nhịp tức nhịp đôi, sau này được nâng lên nhịp 4, nhịp 8, nhịp 16, nhịp 32 như bây giờ mà chúng ta vẫn thường nghe.

Ngày nay được sự quan tâm của ngành văn hóa, đờn ca tài tử đã và đang được phát triển và giữ gìn,hầu như các tỉnh đều có câu lạc bộ Đờn ca tài tử, hàng năm đều có tổ chức các cuộc thi cấp khu vực để các nghệ nhân có dịp học hỏi và trao đổi lẫn nhau.

Ban nhạc thường dùng năm nhạc cụ, thường gọi là ban ngũ tuyệt gồm đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn kìm, đàn cò, và đàn tam. Phụ họa thêm là tiếng sáo thường là sáo bảy lỗ,sau này còn có ghita phím lõm.Nhưng trong một cuộc vui, chỉ cần cây ghita là đã có thể chơi được.

Về trang phục, những người tham gia đờn ca tài tử phần nhiều là bạn bè, chòm xóm với nhau nên thường chỉ mặc các loại thường phục khi tham gia trình diễn. Khi nào diễn ở đình, miếu hoặc trên sân khấu họ mới mặc các trang phục biểu diễn.

Những năm gần đây nhằm đáp ứng nhu cầu của khách du lịch nên các nhóm nhạc tài tử hợp lại với nhau thành các câu lạc bộ đờn ca tài tử mang tính bán chuyên nghiệp. Bên cạnh nghề nghiệp chính, họ phục vụ văn nghệ khi có yêu cầu.

Một số người nói rằng từ nghiệp dư có nghĩa là tài tử. Trong thực tế, từ này có nghĩa là tài năng và ngụ ý rằng những người này không có hiệu quả hoạt động của đời sống âm nhạc của họ, chỉ để cho vui hoặc những người khác. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là họ không phải là chuyên gia. Ngược lại, để trở thành một nghệ sĩ trong ý nghĩa xác thực nhất của từ này, họ phải thực hành trong một thời gian dài.

Đối với hình thức âm nhạc, vai trò của các ca sĩ và nhạc sĩ đều bình đẳng. Ca trù hát và người ca (bài hát truyền thống từ miền Bắc và miền Trung) là phụ nữ, trong khi đờn ca tài tử bao gồm các ca sĩ nam nữ và họ có vai trò bình đẳng.

Chính những cung điệu giàu chất trữ tình làm day dứt, da diết lòng người sông nước và đi vào văn hóa rất đặc trưng miền Tây đã trở nên nổi tiếng khắp thế giới. UNESCO đã trao bằng vinh danh nghệ thuật đờn ca tài tử Nam bộ là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại là một minh chứng cho điều đó.

Đờn ca tài tử Nam Bộ là di sản văn hóa phi vật thể thứ 8 của Việt Nam được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa đại diện của nhân loại và được bảo vệ ở cấp độ quốc tế, thể hiện sự trân trọng và ngưỡng mộ của cộng đồng quốc tế đối với loại hình nghệ thuật độc đáo này của Việt Nam.

Ngày 05/12/2013, tại phiên họp Uỷ ban liên chính phủ về bảo vệ di sản văn hoá phi vật thể lần thứ 8 của UNESCO diễn ra tại thành phố Baku, nước Cộng hoà Azerbaijan, Đờn ca tài tử Nam Bộ của Việt Nam đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Nghệ thuật Đờn ca tài tử hiện đang được phát triển ở 21 tỉnh, thành phố phía Nam Việt Nam là: An Giang, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bạc Liêu, Bến Tre, Bình Dương, Bình Phước, Bình Thuận, Cà Mau, Cần Thơ, Đồng Nai, Đồng Tháp, Hậu Giang, TP Hồ Chí Minh, Kiên Giang, Long An, Ninh Thuận, Sóc Trăng, Tây Ninh, Tiền Giang, Trà Vinh và Vĩnh Long.

Bản thân tôi cũng là một người đam mê đờn ca tài tử. Chơi để thỏa đam mê và góp phần bảo tồn nét văn hóa của dân tộc, càng tự hào hơn khi nó được cả thế giới công nhận.

Nếu có dịp đến miền tây, hãy một lần ghé thăm nhà một người dân nơi đây, bạn sẽ được tiếp đón như người thân trong gia đình được thưởng thức các đặc sản phương nam và đắm mình trong những cung điệu say lòng người của Đờn ca tài tử bạn nhé!
L.H